Zespół stresu pourazowego (PTSD) – co to?

Czy jest stres?

Na samym początku przyjrzymy się temu, czym jest stres. Istnieje wiele definicji stresu według których:

• stres to zespół reakcji biologicznych, które zostają uruchomione po zadziałaniu stresora, którym jest czynnik niekorzystny,
• stres jest reakcją na stan, który człowiek ma zamiar osiągnąć,
• stres to proces, za pomocą którego czynniki środowiskowe zagrażają równowadze organizmu lub ją naruszają i za pomocą którego organizm reaguje na zagrożenie.

Powstały teorie wyjaśniające istotę tego zjawiska:

• teorie biologiczne, na podstawie których reakcja na stres jest opisywana jako pobudzenie dwóch układów:

1) gruczoł przysadki wydzielający hormon adrenokortykotropowy, który aktywuje korę nadnerczy i wydzielanie przez nią między innymi kortyzolu,

2) pobudzenie współczulnego układu nerwowego, który aktywuje rdzeń nadnerczy, który wydziela epinefrynę (adrenalinę) i norepinefrynę (noradrenalinę) odpowiadające za pobudzenie organizmu, a co za tym idzie ułatwiające szybszą reakcję organizmu na niebezpieczeństwo.

W teoriach biologicznych opisano również GAS, czyli tak zwany “ogólny zespół adaptacyjny” składający się z trzech faz:

1) stadium alarmu, podczas którego pojawia się mobilizacja do przeciwstawienia się stresorowi,

2) stadium odporności, czyli radzenie sobie ze stresorem bądź stawienie jemu oporu,

3) stadium wyczerpania, pojawia się w momencie, gdy opór nie likwiduje stresora, a w konsekwencji mechanizm radzenia sobie ulega wyczerpaniu.

• teorie psychologiczne wyróżniły trzy definicje stresu:

1) stres jako bodziec,

2) stres jako reakcja,

3) stres jako relacja między bodźcem a reakcją.

Stres rozumiany jest jako reakcja emocjonalna polegająca na poczuciu dyskomfortu, a także jako sytuacja, która wzbudza w jednostce wysoki stan napięcia, który uniemożliwia jej prawidłowe funkcjonowanie. Stres opisywany jest również jako stosunek czynników zewnętrznych do cech człowieka i jego reakcji na czynniki zewnętrzne. Zauważono również ważną rolę dysharmonii – do stresu dochodzi w momencie dysharmonii pomiędzy możliwościami jednostki a wymaganiami, które są jej stawiane, ale pod warunkiem, że istnieje motywacja do przeciwstawienia się tym wymaganiom. W tym miejscu należy również wspomnieć o zasobach. W literaturze wyróżnione zostały cztery rodzaje zasobów: przedmioty (na przykład posiadana nieruchomość), warunki (między innymi posiadanie stałego zatrudnienia), zasoby osobiste (na przykład różnego rodzaju umiejętności) i zasoby energetyczne (do nich należą między innymi pieniądze). Sytuacja stresowa pojawia się wtedy, gdy istnieje zagrożenie utraty zasobów, nastąpiła ich utrata bądź nie nastąpił wzrost zasobów po ich zainwestowaniu.

W tym momencie, gdy wyjaśnione zostały różne spojrzenia na zjawisko stresu, w kolejnej części artykułu przedstawimy, czym jest zespół stresu pourazowego.

Co to PTSD?

PTSD to skrót z języka angielskiego od słów Post-traumatic stress disorder. Oznacza reakcję na przeżycie traumatycznego wydarzenia i jest zaliczany do zaburzeń psychicznych, a konkretnie do grupy zwanej zaburzenia lękowe.

Do doświadczeń traumatycznych zaliczamy:

• bycie ofiarą przemocy, poważnego wypadku, napadu, katastrofy naturalnej, zaniedbania przez opiekunów, tortur, uwięzienia, bycia zakładnikiem,
• doświadczenie nagłej choroby, wojny, nagła śmierć bliskiej osoby,
• bycie świadkiem traumatycznego wydarzenia.

Ponadto kluczowe jest spełnienie następujących kryteriów:

• doświadczenie traumatycznego wydarzenia, którego niemożliwym bądź utrudnionym było jego przerwanie,
• ponowne przeżywanie wydarzenia traumatycznego w postaci żywych wspomnień, z ponownym przeżywaniem wiążą się silne emocje,
• świadome unikanie doświadczeń, które wiążą się z traumą,
• permanentne poczucie zagrożenia.

Należy podkreślić, że nie każde doświadczenie traumatyczne będzie skutkowało rozwinięciem się PTSD. Początek zaburzenia nie następuje od razu po wydarzeniu traumatycznym, ale po tak zwanym okresie utajenia, którego czas trwania może wynosić kilka miesięcy. Przebieg jest zmienny, falujący. Rozpoznawanie zespołu stresu pourazowego opiera się na spełnieniu kryteriów zaburzenia. Kryteria różnią się w zależności od klasyfikacji. W klasyfikacji DSM-5 wyróżnia się cztery główne grupy objawów:

1) nawracające wspomnienia doświadczonej uprzednio traumy pozostające poza kontrolą pacjenta,

2) unikanie bodźców związanych z przeżytą traumą,

3) nadmierne pobudzenie organizmu,

4) negatywne zmiany poznawcze oraz negatywne zmiany nastroju.

W klasyfikacji ICD-11 kryteria PTSD mają obejmować trzy grupy objawów:

1) ponowne doświadczanie traumatycznego wydarzenia lub wydarzeń w teraźniejszości, w postaci intruzywnych wspomnień, flashbacków lub koszmarów sennych,

2) unikanie myśli lub wspomnień o wydarzeniu bądź wydarzeniach traumatycznych, lub unikanie osób, czynności, sytuacji je przypominających,

3) uporczywe postrzeganie podwyższonego zagrożenia wyrażające się na przykład nadmierną czujnością lub wzmożoną reakcją na bodźce typu nieoczekiwane dźwięki.

Diagnoza zespołu stresu pourazowego stawiana jest przez lekarza psychiatrę.

Zespół stresu pourazowego a ostra reakcja na stres

Ostra reakcja na stres nazywana jest również ostrym zaburzeniem stresowym. Objawy ostrego zaburzenia stresowego są następujące:

• poczucie odrętwienia,
• poczucie oszołomienia,
• poczucie zagrożenia,
• depersonalizacja, czyli poczucie obcości własnego ciała,
• derealizacja związana z odczuciem obcości świata,
• izolowanie się,
• problemy z pamięcią,
• problemy z koncentracją uwagi,
• dezorientacja,
• przyspieszone bicie serca,
• przyspieszony oddech,
• problemy żołądkowo-jelitowe,
• drażliwość,
• lęk,
• mogą pojawiać się myśli samobójcze,
• zaburzenia snu.

Zarówno zespół stresu pourazowego, jak i ostra reakcja na stres diagnozowane są wyłącznie po zadziałaniu na organizm czynnika zewnętrznego, bodziec ten ma charakter stresogenny. W przypadku zespołu stresu pourazowego, jak i ostrej reakcji na stres stwierdza się wieloprzyczynowe uwarunkowanie, ponieważ pojawienie się objawów zależy od czynników genetycznych oraz środowiskowych. Kategoria ostrej reakcji na stres została wprowadzona z powodu tego, iż bezpośrednio po doświadczonym urazie u jednostki stwierdza się silne zaburzenia, które mają charakter psychopatologiczny. W tym momencie osoba wymaga natychmiastowego włączenia leczenia. U podłoża postawienia diagnozy ostrej reakcji na stres a diagnozy zespołu stresu pourazowego leży między innymi czas trwania. Ostra reakcja na stres ma charakter krótkotrwały, występuje w trakcie zadziałania stresora lub bezpośrednio po urazie. Musi trwać co najmniej dwa dni i zanika w ciągu miesiąca. Natomiast objawy stresu pourazowego muszą się utrzymywać co najmniej przez miesiąc od momentu doświadczenia urazu. Wyróżniono postać ostrą zespołu stresu pourazowego, w której objawy utrzymują się do trzech miesięcy po doświadczonym urazie oraz postać zwaną PTSD o opóźnionym początku choroby, w której objawy PTSD pojawiają się w czasie dłuższym niż sześć miesięcy po doświadczonym urazie.

Zespół stresu pourazowego – rozpowszechnienie

Z badań wynika, że poważny uraz psychiczny dotyka co trzecią osobę. Na PTSD cierpi około 10 – 20% z nich, co stanowi 3 – 6% populacji. Niezależnie od rodzaju traumy dwukrotnie częściej rozwija się u kobiet niż mężczyzn. Objawy PTSD współwystępują często z depresją, dystymią, somatyzacją oraz uzależnieniami od substancji psychoaktywnych. Około 60 – 80% osób, u których została postawiona diagnoza zespołu stresu pourazowego, nadużywa lub jest uzależnionych od alkoholu, lub narkotyków.

PTSD – objawy

Objawy zespołu stresu pourazowego to:

• poczucie bezradności,
• zaburzenia snu,
• nadmierna czujność, stan ciągłej gotowości,
• przyspieszony oddech,
• kołatanie serca,
• podwyższone ciśnienie tętnicze,
• potliwość,
• wrażliwość lub obojętność na bodźce,
• stan odrętwienia,
• odizolowanie od emocji,
• zobojętnienie emocjonalne,
• bierność,
• poczucie winy,
• niemożność przypomnienia,
• ponowne przeżywanie traumy,
• myśli natrętne,
• objawy depresyjne,
• utrata zainteresowań,
• unikanie miejsc, osób, przedmiotów przypominających doświadczenie traumatyczne,
• problemy z koncentracją,
• koszmary senne,
• zaburzenia w aspekcie odżywiania,
• doznania związane z traumą o charakterze emocjonalnym, zmysłowym bądź fizycznym,
• anhedonia,
• myśli samobójcze,
• lęk,
• izolowanie się.

Nieleczony zespół stresu pourazowego

Wyróżniamy pięć faz stresowej reakcji pourazowej:

1. Krzyku – w tej fazie typowe jest doświadczanie strachu, smutku, złości czy lęku. Reakcją patologiczną jest przeciążenie oraz panika.
2. Zaprzeczania – typowa jest odmowa przyjęcia do wiadomości traumatycznego wydarzenia oraz psychiczne i fizyczne odrętwienie. Reakcją patologiczną w tej fazie jest skrajne unikanie.
3. Intruzji – w fazie intruzji występują niekontrolowane myśli o zdarzeniu, zachowania paniczne oraz kompulsywne i nadmierna czujność. Reakcją patologiczną będą tak zwane stany “zalewania”.
4. Przepracowania – w tej fazie następuje przyjęcie do wiadomości tego, co się wydarzyło, uspokojenie emocji oraz urealnienie zachowania. Reakcją patologiczną w tej fazie będą objawy psychosomatyczne.
5. Zakończenia – w ostatniej fazie następuje radzenie sobie i powrót do wcześniejszych schematów zachowania. Reakcja patologiczną byłoby zniekształcenie charakteru.

Koncepcje biologiczne wyjaśniające powstawanie stresu pourazowego dowodzą, iż objawy PTSD obserwuje się w wyniku zmian neurohormonalnych i neuroanatomicznych. Zmiany te widoczne są w:

• zmniejszeniu hipokampa,
• zmianie aktywności ciała migdałowatego,
• zmianie aktywności obszarów czuciowych,
• lateralizacji prawej półkuli mózgu,
• spadku aktywności pola Broki,
• utrwalaniu wspomnień związanych z przeżyciem traumatycznego wydarzenia.

W przypadku PTSD bardzo ważne jest szukanie pomocy. Profesjonalne wsparcie lekarza psychiatry oraz psychoterapia mogą pomóc w powrocie do normalnego życia. Jeśli to Ciebie dotyczy problem, nie czekaj, zgłoś się po pomoc.

Przyczyny zespołu stresu pourazowego

Przyczyny PTSD to:

• bycie ofiarą przemocy, poważnego wypadku, napadu, katastrofy naturalnej, zaniedbania przez opiekunów, tortur, uwięzienia, bycia zakładnikiem,
• doświadczenie nagłej choroby, wojny, nagła śmierć bliskiej osoby,
• bycie świadkiem traumatycznego wydarzenia.

Ryzyko wystąpienia PTSD jest większe u osób, które:

• mają w swojej historii życiowej doświadczenie choroby psychicznej, szczególnie zaburzenia lękowe i chorobę afektywną,
• doznały uprzedniej traumatyzacji,
• mają określone cechy osobowości, takie jak na przykład introwersja,
• mają określone cechy temperamentu, które mogą przyczynić się do tego, iż uraz doprowadzi do powstania PTSD,
• mają niskie poczucie własnej wartości,
• nie mają systemu wsparcia,
• mają predyspozycje środowiskowe, takie jak traumy z okresu dzieciństwa, pochodzą z rodzin określanych jako dysfunkcyjne, doświadczyły przemocy domowej,
• nie otrzymały profesjonalnego wsparcia po traumatycznym przeżyciu,
• doświadczyły wysokiego nasilenia intensywności traumy.

Ponadto wyróżnia się cztery główne kategorie, które opisują zależność powstania zaburzenia stresowego pourazowego od czynników genetycznych i środowiskowych:

1) czynniki podatności, które pojawiły się jeszcze przed wystąpieniem traumatycznego wydarzenia, na przykład występowanie chorób psychicznych w rodzinie oraz traumatyzacja w dzieciństwie. Traumatyzacja w dzieciństwie ma ogromny wpływ na wystąpienie objawów stresu pourazowego, ponieważ w momencie, w którym dziecko doświadcza silnego stresu, następuje zwiększone wydzielanie noradrenaliny w miejscu sinawym, co może spowodować szczególne uwrażliwienie na stresory w dorosłości,

2) uprzednie przygotowanie do silnej reakcji stresowej, która ma nastąpić,

3) wielkość stresora i czas działania stresora na organizm – aby pojawiły się objawy zespołu stresu pourazowego, człowiek musi samodzielnie doświadczyć lub być świadkiem zdarzenia, podczas którego stresor ma bardzo wysoki stopień ciężkości, co oznacza, że doświadczenie to wywołałoby skrajne przerażenie u każdego człowieka, który znalazłby się w podobnych okolicznościach,

4) reakcja w czasie działania stresora – reakcja każdego człowieka podczas traumatycznych wydarzeń zależy od indywidualnych cech temperamentu, takich jak reaktywność emocjonalna, wrażliwość sensoryczna i wytrzymałość.

Koncepcje powstania PTSD

Powstało wiele koncepcji próbujących wyjaśnić powstawanie stresu pourazowego.

• Koncepcje biologiczne skupiają się na neurobiologicznych odpowiedziach organizmu na stres. Uznają, że zespół stresu pourazowego jest wynikiem długotrwałego pobudzenia autonomicznego układu nerwowego, czego skutkiem są wzmożone reakcje odruchowe na bodziec związany z traumą, ponadto występuje nadwrażliwość na neutralne bodźce. Nadwrażliwość ta jest spowodowana utratą zdolności selekcji bodźców.
• Koncepcje poznawcze wskazują na „sieć strachu”, która powstaje bezpośrednio po wydarzeniu traumatycznym. W sieci tej skumulowane są informacje o tym, co stanowi zagrożenie. U osób, u których występują objawy zespołu stresu pourazowego znaczenie szybciej niż u innych osób, dochodzi do powstania reakcji stresowej podczas kontaktu z bodźcem, który przypomina wydarzenie traumatyczne.
• Koncepcje behawioralne skupiają się na warunkowaniu klasycznym oraz unikaniu. Traumatyczne doświadczenie jest bezwarunkowym bodźcem awersyjnym wywołującym bardzo silne pobudzenie organizmu. Dotychczas neutralne bodźce, które współwystępują z traumatycznym bodźcem bezwarunkowym, mogą przyjąć charakter bodźców warunkowych, które mają zdolność wywołania silnej reakcji stresowej. Jednostka, u której zdiagnozowano zespół stresu pourazowego, będzie próbowała unikać bodźców awersyjnych.
• Koncepcja dysocjacyjna wskazuje na to, iż u osób, które doświadczyły zdarzenia traumatycznego, dochodzi do zwężenia świadomości tego wydarzenia, aby minimalizować emocjonalne konsekwencje urazu, w rezultacie dochodzi do zniekształceń percepcyjnych.

Złożony zespół stresu pourazowego

Złożony zespół stresu pourazowego, inaczej complex PTSD (cPTSD) obejmuje poza kryteriami PTSD również objawy dodatkowe – zaburzenia regulacji w następujących obszarach:

• postrzegania siebie – niskie poczucie własnej wartości, negatywna samoocena, poczucie bezradności, winy oraz wstydu, negatywne przekonania o sobie, poczucie bezwartościowości, poczucie porażki,
• zawierania relacji interpersonalnych – zawierane relacje są niestabilne i zmienne, osoby, u których zdiagnozowano złożony zespół stresu pourazowego, mogą być kłótliwe, cechują się słabym przywiązaniem, tendencją do wycofywania się, osoby te mogą mieć trudności z podtrzymywaniem relacji i budowaniem bliskości z innymi,
• przetwarzania emocji – problemy z regulacją afektu, chwiejność emocjonalna, wzmożona reaktywność, przewlekła drażliwość lub zamrożenie emocji, gwałtowne wybuchy złości, zachowania autodestrukcyjne,
• zaburzenia tożsamości – amnezje dotyczące traumy bądź ruminacje,
• zniekształcone postrzeganie sprawcy – ofiary przemocy mogą planować zemstę na sprawcy bądź odczuwać do niego sympatię.

PTSD jest częściej konsekwencja pojedynczego zdarzenia, natomiast cPTSD powstaje u osób doświadczających długotrwałej traumy, gdy nie ma szansy na ucieczkę, co sprawia, że człowiek staje się bezradny. Sytuacje, które mogą doprowadzić do powstania złożonego zespołu stresu pourazowego to między innymi: wykorzystywanie seksualne, długotrwała przemoc domowa, obozy koncentracyjne. CPTSD może mieć swoje początki już w dzieciństwie lub dotyczyć osób dorosłych, u których w pierwszych latach życia dochodziło do nadużyć.

Złożony zespół stresu pourazowego może również wystąpić w konsekwencji bycia w relacji z osobą narcystyczną. Taką relację można określić jako zamknięte koło przemocy, cykl przemocy nieustannie się powtarza. Na początku relacji narcyz wzbudza zaufanie, jest czarujący, w trakcie trwania związku osoba narcystyczna stosuje przemoc psychiczną, manipuluje, okłamuje. W momencie, gdy osoba decyduje się odejść od narcystycznego partnera, ten zaczyna zachowywać się, jak na początku znajomości, jeśli podejmie decyzję o pozostaniu w relacji, rozpoczną się ponownie zachowania przemocowe. Rozstanie dla narcyza to cios dla jego ego. Wraz z upływem czasu okresy niezadowolenia narcystycznego partnera są coraz dłuższe, natomiast chwil lepszych jest coraz mniej.

Klasyfikacja DSM-5 wyróżnia następujące cechy narcyzmu:

• brak empatii,
• wielkościowe przekonania na swój temat,
• wykorzystywanie innych do własnych celów,
• oczekiwanie podziwu od otoczenia,
• przekonanie o własnej wyjątkowości i niepowtarzalności,
• w zachowaniu dominuje arogancja i wyniosłość,
• roszczeniowość,
• fantazjowanie o własnej doskonałości,
• oczekiwanie uznania ze strony otoczenia,
• oczekiwanie lepszego traktowania od innych osób.

Objawy, których doświadczają osoby będące w relacji z osobą narcystyczną to:

• obniżone poczucie własnej wartości,
• trudności w obrębie własnej tożsamości,
• zaburzenia snu,
• problemy z pamięcią,
• trudności z koncentracją uwagi,
• problemy w obszarze regulacji emocji,
• lęk,
• izolowanie się,
• dysocjacja,
• obniżenie nastroju,
• odczuwanie permanentnego napięcia w związku z tym, że ciało znajduje się w stanie przetrwania,
• drażliwość,
• nadmierna czujność,
• koszmary senne,
• myśli natrętne,
• flashbacki,
• objawy psychosomatyczne, takie jak bóle i zawroty głowy, przyspieszone bicie serca, nadmierna potliwość, które wynikają z nadaktywnego układu współczulnego,
• unikanie osób, miejsc, sytuacji, które kojarzą się z relacją.

Oddziaływania psychoterapeutyczne skupiają się na budowie poczucia bezpieczeństwa i zaufania, zrozumieniu źródeł doświadczanych trudności oraz radzeniu sobie z nimi. Celem psychoterapii jest umożliwienie odzyskania obszarów życia, które zostały odebrane przez wydarzenia traumatyczne.

Trauma relacyjna

Trauma relacyjna, zwana jest również traumą rozwojową lub dziecięcą, a także traumą typu II, opisuje doświadczenia, które mają istotny wpływ na samopoczucie dziecka, budowanie jego obrazu samego siebie, a także budowanie wzorców relacji ze światem. Takimi doświadczeniami mogą być:

• kontakt z opiekunem, który jest niestabilny psychicznie,
• doświadczanie umniejszania, krytykowania, niesprawiedliwego karania,
• parentyfikacja, czyli przejmowanie roli opiekuna, jest to sytuacja, w której dochodzi do odwrócenia ról w rodzinie.

Trauma typu II w przeciwieństwie do traumy typu I dotyczy powtarzających się wydarzeń, występujących w bliskiej relacji. Ma charakter chroniczny, kompleksowy i złożony. Z badań wynika, że przemocy ze strony bliskich doświadczyło 41% młodych ludzi.

Można wyróżnić następujące konsekwencje traumy relacyjnej:

• neurobiologiczne, do których należy:
  • anhedonia, co zwiększa ryzyko powstania zaburzeń afektywnych,
  • zachowania kompensacyjne w poszukiwaniu nagrody, co może skutkować zachowaniami nieprzystosowawczymi, takimi jak uzależnienia,
  • selektywność uwagi – osoby z doświadczeniem traumy relacyjnej szybciej reagują na bodźce negatywne niż neutralne i pozytywne,
  • nadreaktywność emocjonalna – występują trudności z rozpoznawaniem i rozumieniem emocji.

Konsekwencje te są związane z tym, iż doświadczenie traumy relacyjnej wpływa negatywnie na rozwój ośrodkowego układu nerwowego, rozregulowuje układ nerwowy, a także prowadzi do zakłóceń procesów afektywnych oraz poznawczych.

• psychologiczne – doświadczenie we wczesnym dzieciństwie zaniedbania czy przemocy ze strony opiekuna może prowadzić do wytworzenia pozabezpiecznego stylu przywiązania. Styl ten cechuje się lękiem, złością, poczuciem winy i wstydu, a także poczuciem krzywdy. Należy podkreślić, że zaburzenia w obrębie przywiązania oznaczają zaburzenia w rozwoju mózgu, ponieważ zamiast na rozwoju, skupia się on na przetrwaniu. Skutkiem zaburzenia więzi jest brak zdolności do empatii i budowania więzi, a także nawiązywania relacji. W badaniach potwierdzona została silna zależność między powtarzającymi się w dzieciństwie doświadczeniami traumatycznymi a zaburzeniami tożsamości oraz afektywnymi.

Zespół stresu pourazowego – leczenie

Farmakologiczne leczenie zespołu stresu pourazowego obejmuje stosowanie:

• selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny,
• selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny,
• leków przeciwdepresyjnych,
• trójcyklicznych leków przeciwdepresyjnych,
• leków przeciwlękowych,
• leków normotymicznych,
• atypowych leków psychotycznych,
• benzodiazepin,
• leków nasennych,
• leków przeciwdrgawkowych.

Do terapii zespołu stresu pourazowego należą:

• terapia poznawcza,
• trening przetwarzania poznawczego,
• trening oswajania stresu,
• terapia ekspozycyjna,
• metoda EMDR (desensytyzacja i ponowne przetwarzanie bodźców za pomocą ruchów gałek ocznych)

Celami terapii osób doświadczających stresu pourazowego są:

• redukcja intensywności objawów,
• poprawa jakości życia,
• redukcja współzapadalności,
• wzmocnienie elastyczności,
• redukcja wtórnej niesprawności.

Leczenie skojarzone obejmujące farmakoterapię i psychoterapię wykorzystuje w terapii PTSD następujące metody psychoterapeutyczne:

• supresja myśli polegająca na nauczeniu pacjenta, aby pozwalał intruzyjnym myślom swobodnie przepływać przez głowę,
• ekspozycja w wyobraźni polega na wyobrażaniu sobie przez pacjenta traumatycznego wydarzenia,
• nauka radzenia sobie ze stresem zawierająca metody relaksacyjne,
• psychoedukacja to między innymi wyjaśnienie pacjentowi jego reakcji na traumę,
• desensytyzacja i ponowne przetwarzanie bodźców za pomocą ruchów gałek ocznych – podczas stosowania tej metody pacjent jednocześnie skupia się wzrok na obiekcie, który porusza się poziomo i na wspomnieniach traumatycznych,
• nauka asertywności,
• terapia poznawcza, skupiająca się na rozpoznawaniu myśli i ich wpływu na emocje i zachowanie.

Osoby cierpiące na PTSD często wycofują się z dotychczasowych aktywności, ponieważ mają wrażenie, że ich życie zatrzymało się w momencie doświadczenia traumy, celem jest ich stopniowy powrót do normalnego funkcjonowania, w czym pomocna będzie psychoterapia PTSD i grupy wsparcia. Czas trwania leczenia zależy od nasilenia objawów, ogólnego stanu pacjenta oraz zastosowanych metod.