Aleksytymia – kiedy emocje są trudne do nazwania

Aleksytymia – co to?

Aleksytymia to termin wprowadzony w latach 70. przez amerykańskiego psychoanalityka Petera Sifneosa. Pochodzi z greki: „a” oznacza brak, a „lexis” – słowo. Dosłownie oznacza więc „brak słów dla emocji”. Z perspektywy psychologii określa się tak brak zdolności do wyrażaniu emocji słowami i problemy z ich rozpoznawaniem.

Osoby z aleksytymią potrafią odczuwać emocje, jednak nie są w stanie jasno powiedzieć, co czują w danym momencie i z czego to wynika. Ich myślenie często koncentruje się na faktach czy detalach sytuacyjnych, a nie na stanie emocjonalnym. Dla otoczenia mogą przez to sprawiać wrażenie chłodnych, zamkniętych czy pozbawionych empatii.

Zrozumienie aleksytymii wymaga podkreślenia, że nie jest to brak samych uczuć, ale raczej brak zdolności do ich identyfikowaniem i komunikowaniem. To sprawia, że osoba z tym zaburzeniem emocjonalnym może przeżywać silne emocje, takie jak lęk, smutek czy radość, ale nie potrafi ich wyrazić słowami ani pokazać ich innym ludziom w sposób, który byłby czytelny. Z zewnątrz wygląda więc tak, jakby nic nie czuła, choć w jej wnętrzu wiele się dzieje.

W praktyce aleksytymia może oznaczać trudności w odczytywaniu stanów emocjonalnych u siebie i innych, a także w odpowiadaniu na potrzeby emocjonalne bliskich osób. To dlatego zjawisko to utrudnia budowanie bliskich relacji i negatywnie odbija się na jakości codziennego funkcjonowania. Psychologowie podkreślają, że zjawisko nie jest rzadkie – szacuje się, że cechy aleksytymii występują u kilku do kilkunastu procent populacji.

Aleksytymia – objawy

Objawy aleksytymii dotyczą głównie trudności z identyfikowaniem emocji i wyrażaniu własnych emocji. Do najczęstszych należą:

• brak umiejętności rozpoznawania emocji u siebie i innych,
• niemożność opisania swoich uczuć słowami,
• powierzchowność w relacjach interpersonalnych,
• ograniczona wyobraźnia i trudności w fantazjowaniu,
• częste objawy somatyczne – np. bóle głowy, napięcie mięśni, problemy żołądkowe czy drżenie rąk, które są wyrazem nieuświadomionych uczuć.

Niektóre osoby doświadczają także poczucia pustki emocjonalnej albo reagują chłodem tam, gdzie oczekiwane byłoby okazanie troski. Aleksytymia może sprawić, że utrudnia budowanie bliskich relacji, a w dorosłym życiu prowadzi do poczucia izolacji.

Warto pamiętać, że objawy aleksytymii nie zawsze są jednoznaczne. Osoby dotknięte tym zjawiskiem potrafią w danym momencie odczuwać silne emocje, ale ich zachowanie nie pokazuje tego na zewnątrz. Zamiast łez, złości czy radości mogą pojawiać się objawy fizyczne – przyspieszone bicie serca, ucisk w klatce piersiowej czy napięcie mięśni. Takie reakcje bywają mylone z choroby somatyczne, podczas gdy w istocie są przejawem trudnych emocji, których nie da się wyrazić słowami.

Charakterystyczne jest też to, że osoby z aleksytymią mają trudności w rozumieniu tego, co dzieje się w ich wnętrzu. Nie potrafią jasno oddzielić lęku od smutku ani złości od frustracji. Ich myślenie koncentruje się na faktach i logice, a nie na odczuwanych stanach emocjonalnych. Często sami przyznają, że nie rozumieją, dlaczego inni ludzie reagują w określony sposób, co dodatkowo komplikuje relacje interpersonalne.

W relacjach z innymi ludźmi przejawia się to jako chłód emocjonalny, dystans i brak empatii. Bliscy mogą mieć poczucie, że ich potrzeby emocjonalne nie są zauważane. To zaś zwiększa ryzyko konfliktów, niezrozumienia i osamotnienia – zarówno po stronie osoby z aleksytymią, jak i jej otoczenia.

Człowiek bez uczuć i emocji – mit czy rzeczywistość?

Często mówi się o „człowieku bez uczuć”. W przypadku aleksytymii to nie brak emocji, lecz brak zdolności do ich nazwania i komunikowania. Osoby z aleksytymią przeżywają zarówno radość, jak i smutek czy gniew, jednak nie potrafią ich wyrazić słowami ani zrozumieć, jak wpływają na nich i innych ludzi.

W efekcie ich emocje mogą być odczytywane jako chłód emocjonalny albo obojętność. W relacjach interpersonalnych prowadzi to do nieporozumień – bliscy mogą myśleć, że osoba nie kocha czy nie przejmuje się tym, co się dzieje wokół, podczas gdy w rzeczywistości problem leży w samym procesie komunikacji emocji.

Aleksytymia – przyczyny

Przyczyny aleksytymii są złożone i obejmują zarówno czynniki biologiczne, jak i środowiskowe.

Z biologicznego punktu widzenia zwraca się uwagę na różnice w funkcjonowaniu mózgu, zwłaszcza w komunikacji między półkulami mózgu – lewa odpowiada za język, a prawa za przeżywanie emocji. Utrudniony przepływ informacji może powodować trudności w stanie wyrazić swoich emocji. Niektóre badania wskazują także na rolę uwarunkowań genetycznych, które mogą wpływać na rozwój zaburzenia emocjonalnego już od wczesnych etapów życia.

Aleksytymia może mieć również podłoże psychologiczne. Wiele osób z tym problemem dorastało w środowisku, w którym ich emocje nie były akceptowane lub były bagatelizowane. Jeśli dziecko słyszy, że ma „nie płakać” albo że „złość jest czymś złym”, uczy się tłumić swoje uczucia zamiast je rozumieć. W dorosłym życiu takie wzorce przekładają się na brak zdolności do rozpoznawaniu emocji i trudności w wyrażaniu własnych uczuć.

Dużą rolę odgrywają także doświadczenia traumatyczne i przewlekły stres. Osoby dotknięte przemocą, zaniedbaniem czy stratą bliskiej osoby mogą rozwinąć wtórną formę aleksytymii jako sposób radzenia sobie z negatywnymi emocjami. W takich sytuacjach mechanizm obronny polega na „odcięciu” od uczuć, co na krótką metę zmniejsza cierpienie, ale z czasem utrudnia budowanie bliskich relacji i pogłębia izolację.

Ważne jest również to, że przyczyny aleksytymii nierzadko łączą się z innymi zaburzeniami. Często współwystępuje ona z depresją, zaburzeniami lękowymi, PTSD czy uzależnieniami od substancji psychoaktywnych. Objawy mogą nasilać się także przy chorobach somatycznych, które wywołują przewlekłe objawy fizyczne, jak bóle głowy czy problemy żołądkowe.

Podsumowując, źródła aleksytymii można rozumieć z perspektywy biologicznego punktu widzenia, psychologii rozwojowej i wpływu środowiska. Każdy z tych czynników może odgrywać rolę w przypadku aleksytymii, a u wielu osób nakładają się one na siebie, tworząc złożony obraz trudności.

Aleksytymia a zaburzenia psychiczne

Choć aleksytymia sama w sobie nie figuruje jako oddzielna diagnoza w klasyfikacjach DSM-5 czy ICD-11, jest uznawana za zaburzenie emocjonalne. Często współwystępuje z innymi trudnościami psychicznymi. Osoby dotknięte tym zjawiskiem mogą mieć większe ryzyko rozwoju depresji, zaburzeń lękowych czy uzależnień.

Nieumiejętność radzenia sobie z negatywnymi emocjami sprzyja sięganiu po substancje psychoaktywne albo ucieczce w zachowania kompulsywne. Z kolei przewlekłe napięcie psychiczne może wywoływać objawy fizyczne, takie jak bóle głowy czy problemy żołądkowe.

Aleksytymia w codziennym funkcjonowaniu

W praktyce aleksytymia wpływa na wiele obszarów życia. Osoby z aleksytymią mogą:

• mieć trudności w budowaniu bliskich relacji i bliskich więzi,
• nie radzić sobie z trudnymi emocjami w pracy czy w rodzinie,
• koncentrować się bardziej na faktach niż na swoich uczuciach,
• nie być w stanie zrozumieć, co naprawdę przeżywają inni ludzie.

W dorosłym życiu skutkuje to poczuciem samotności, niezrozumienia i problemami w komunikacji. Trudności w wyrażaniu emocji bywają powodem konfliktów partnerskich i zawodowych.

Aleksytymia – jej objawy u dzieci i dorosłych

W dzieciństwie aleksytymia może objawiać się unikaniem rozmów o uczuciach, brakiem fantazji w zabawie, a także częstymi dolegliwościami somatycznymi. W dorosłym życiu trudności te nasilają się, prowadząc do chłodu emocjonalnego i poczucia, że ktoś „nie czuje nic”.

Niektóre osoby opisują, że nie potrafią powiedzieć, czy w danym momencie czują smutek, złość czy lęk – po prostu odczuwają pobudzenie fizjologiczne, takie jak napięcie mięśni, przyspieszone tętno czy drżenie rąk, ale nie potrafią powiązać tego z emocją.

Aleksytymia – leczenie

Leczenie aleksytymii wymaga cierpliwości i systematyczności. Najczęściej stosowana jest terapia poznawczo-behawioralna, która pomaga w nauce rozpoznawania emocji, a także terapia psychodynamiczna, pozwalająca lepiej zrozumieć źródła problemu. Oba podejścia skupiają się na stopniowym budowaniu świadomości emocjonalnej, ale różnią się metodą – terapia poznawczo behawioralna koncentruje się na teraźniejszości i zmianie sposobu myślenia, natomiast psychodynamiczna sięga do wcześniejszych doświadczeń i relacji z innymi ludźmi.

Ważnym elementem procesu terapeutycznego jest też nauka rozpoznawania stanów emocjonalnych poprzez praktyczne ćwiczenia – np. prowadzenie dziennika emocji, korzystanie z kart uczuć czy trening uważności. Dzięki temu stopniowo rozwija się umiejętności rozpoznawania i komunikowania własnych uczuć. Regularne notowanie tego, co dzieje się w danym momencie, pozwala zobaczyć, jak myśli wpływają na reakcje i zachowanie, a także lepiej zrozumieć powiązania między sytuacjami a przeżywanymi stanami emocjonalnymi.

Niektóre osoby korzystają również z ćwiczeń pracy z ciałem, które pozwalają uświadamiać sobie objawy fizyczne i łączyć je z emocjami. Napięcie mięśni, przyspieszony oddech czy objawy somatyczne, takie jak bóle głowy lub problemy żołądkowe, mogą być ważną wskazówką, co dzieje się na poziomie emocjonalnym. Terapeuta pomaga nazwać te sygnały i połączyć je z przeżywanymi stanami emocjonalnymi.

Samopomoc i codzienne wsparcie

Obok psychoterapii istnieją metody wspierające proces leczenia. Należą do nich:

• praktykowanie uważności i relaksacji,
• regularna aktywność fizyczna,
• zwracanie uwagi na zdrowy sen i dietę,
• praca nad wyrażaniu własnych emocji w małych krokach,
• unikanie substancji psychoaktywnych, które utrudniają kontakt z własnymi uczuciami.

Ćwiczenia takie jak prowadzenie dziennika emocji pomagają zauważyć, co dzieje się w danym momencie i jak myśli wpływają na zachowanie. Z czasem pozwala to nie tylko zrozumieć aleksytymię, ale także poprawić relacje z innymi ludźmi.

Aleksytymia – jak zrozumieć siebie i innych?

Aleksytymia nie oznacza braku uczuć, lecz trudności w ich komunikowaniu. Osoby z aleksytymią mogą mieć trudności, które dla bliskich są źródłem bólu i frustracji, ale to zjawisko można oswoić. Kluczowa jest otwartość na proces terapeutyczny i gotowość do stopniowego uczenia się nowego sposobu kontaktu ze swoimi uczuciami.

Jeśli to brzmi znajomo, warto poszukać pomocy psychologa, który pomoże rozwinąć świadomość emocjonalną i poprawić jakość relacji interpersonalnych. Dzięki temu nawet ktoś, kto przez lata czuł się jak „człowiek bez emocji”, może nauczyć się rozpoznawać, nazywać i wyrażać swoje uczucia w sposób, który pozwoli budować zdrowsze i bardziej satysfakcjonujące relacje.